آشوب داخلی عراق، اسب تروای داعش

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ منطقه سبز  بغداد در روزهای اخیر شرایط ملتهب و پر جوش و خروشی را تجربه می‌کند. لشکرکشی خیابانی جریان صدر و معترضان به انتخاب محمد شیاع السودانی برای پست نخست‌وزیری در نهایت به آشوب و تصرف صحن مجلس به‌وسیله آشوبگران منجر شد. حال این پرسش مطرح می‌گردد با افزایش فعالیت‌ها و اقدامات تروریستی اخیر گروه تروریستی داعش، تداوم و استمرار آشوب و تبدیل آن به اعتراضات فراگیر و سراسری چه تأثیری بر عملکرد داعش در عراق خواهد گذاشت؟ 

​

آشوب جریان صدر در عراق

جریان صدری به رهبری مقتدا صدر توانست در انتخابات اکتبر 2021 صاحب بیشترین کرسی در مجلس عراق شود، اما پس از شکست در تشکیل دولت، همه نمایندگان خود را از مجلس خارج کرد. از آن زمان به بعد، صدر از طریق پیروان وفادار خود در بغداد و جنوب عراق مانع از تشکیل دولت توسط رقبایش شده است.

مقتدا صدر با تکیه بر نتیجه انتخابات 2021، نه آماده شراکت با چارچوب هماهنگی شیعه و نه حاضر به وانهادن صحنه به آنهاست

پس از اینکه جریان‌های سیاسی شیعه عراق محمد شیاع السودانی را برای پست نخست‌وزیری انتخاب کردند، لشکرکشی خیابانی جریان صدر آغاز شد. در حقیقت خشم مقتدا صدر زمانی شکل گرفت که چارچوب هماهنگی با وجود سنگ‌اندازی‌هایی که به اعضای این چارچوب وارد می‌کرد، توانست نامزد نهایی خود را برای سمت نخست‌وزیری معرفی کند، به ویژه اینکه نامزد از اعضای سابق حزب الدعوه اسلامی و ائتلاف دولت قانون به رهبری نوری مالکی، دشمن قدیمی و سرسخت صدر بود. 

این تحولات صدر را به مرحله‌ای رساند که تصمیم گرفت آنچه را مدت‌ها به آن فکر می‌کرد عملی کند؛ آشوب و بهره برداری از فضای آشوب برای حفظ منافع شخصی‌ خود. صدر می‌خواهد نقش تعیین کننده خود را در تحولات سیاسی عراق این‌گونه یادآوری کند که با وجود استعفا از مجلس، جریان صدر از فعالیت عمومی کناره‌گیری نکرده‌اند و همچنان عنصر تعیین کننده روند سیاسی بدنه اجتماعی معترضی هستند که با رهبری صدر موجب سرنگونی کابینه‌های متوالی عراق در سال 2017، 2019 و 2020 شد. 

تفاوتی که وجود دارد، این است که مقتدا صدر با تکیه بر نتیجه انتخابات 2021، نه آماده شراکت با چارچوب هماهنگی شیعه و نه حاضر به وانهادن صحنه به آنهاست. در همین راستا آشوبگران طرفدار جریان صدر در عراق با حمله به دفاتر چارچوب هماهنگی به ویژه جریان حکمت ملی عراق و حزب الدعوه، آشوب در کشور را آغاز کردند و پس از آن با عبور از موانع سیمانی وارد منطقه سبز بغداد شدند و به ساختمان مجلس حمله کردند. در ادامه آشوب معترضان جریان صدر و ورود به منطقه سبز، گروهی از این افراد با حمله به ساختمان مجلس عراق وارد آن شدند. 

پس از این اقدام سخنگوی صدر خواستار تظاهرات در همه استان‌های عراق شد. صالح محمد العراقی با انتشار بیانیه‌ای از هواداران صدر در همه استان‌ها خواست در پشتیبانی از آشوب منطقه سبز هر کدام در استان خود دست به تظاهرات بزنند.

مقتدا صدر نیز در پی حوادث اخیر در عراق در پیامی اعلام کرد، کودتای خودجوش مسالمت‌آمیز که در وهله نخست منطقه سبز را آزاد کرد، برای هر کسی از ملت که طعم ظلم، تروریسم، فساد، اشغال و وابستگی را چشیده، فرصتی طلایی است.
​

آشوب در عراق چگونه به قدرت‌یابی داعش منجر می‌شود؟

دولت عراق در دسامبر 2017 و پس از سه سال و نیم مبارزه با داعش که یک‌سوم مناطق این کشور را تحت کنترل خود درآورده بود، اعلام کرد تمامی اراضی عراق را از گروه تروریستی داعش بازپس گرفته است. اما یک‌سال پس از اعلام شکست داعش، این گروه تروریستی بار دیگر به صحنه بازگشت. از ژانویه 2020 فعالیت‌های داعش در عراق افزایش یافت اما به حد اشغال نظامی شهرها و روستاها نرسید.

حملات تروریستی داعش در عراق از سال 2020 به صورت سینوسی بوده است. عراق در اوت 2020 شاهد 100 مورد حملات داعش بود، اما سپتامبر همان سال کمترین شمار قربانیان ناشی از حملات تروریستی از زمان حمله داعش به عراق در سال 2014 را به ثبت رساند. از ابتدای سال 2021 نیز حملات تروریستی داعش در عراق شدت گرفته است.

طبق آمار مؤسسه أعماق و هفته‌نامه النباء وابسته به داعش تعداد حملات این سازمان در سال 2020 حدود یک‌هزار و 422 مورد شامل عملیات انتحاری، بمب‌گذاری و تک‌تیرانداز بوده است که 2 هزار و 748 کشته و زخمی به دنبال داشته است. داعش در سال 2021 نیز یک‌هزار و 79 عملیات در عراق انجام داد که به کشته و زخمی شدن بیش از 2 هزار نفر منجر شد.

افزایش عملیات‌های داعش در عراق در دو سال گذشته حاکی از آن است این گروه از نیروی لازم برای انجام اقدامات تروریستی برخوردار است. گزارش منتشر شده از سوی کمیته مجازات القاعده و داعش وابسته به شورای امنیت سازمان ملل در فوریه 2021 نشان می‌دهد داعش هم‌اکنون 10 هزار جنگجو در سوریه و عراق دارد که بیشترین تعدادشان در عراق هستند. 

در صورتی که اوایل سال 2021 نیروهای داعش در عراق 6 هزار نفر بوده باشند، با توجه به بازداشت و کشته شدن بسیاری از این عناصر توسط نیروهای نظامی و امنیتی عراق می‌توان تخمین زد هم‌اکنون داعش حدود 5 هزار جنگجو دارد. علاوه بر این نیروها، داعش حدود 5 هزار عامل لجستیکی غیرفعال در عراق دارد.

داعش با وجود شکست سرزمینی، به نیرو و منابع مالی کافی برای استمرار فعالیت و انجام عملیات تروریستی دسترسی دارد، اما توانایی اشغال و تصرف شهرها را ندارد

طبق گزارش‌های سازمان ملل متحد در فوریه 2021، منابع مالی داعش بالای یکصد میلیون دلار برآورد شده است. علاوه بر آن، داعش هم‌اکنون درآمدهای محدودی از قاچاق مواد مخدر، آدم‌ربایی و باج‌گیری دارد. بسیاری از مقام‌های امنیتی عراق در بازدید میدانی از مناطق مرزی با سوریه تأکید کرده‌اند تروریست‌ها در این منطقه با قاچاق گسترده مواد مخدر توانسته‌اند روی پای خود بایستند. منطقه صحرایی استان الانبار بارها شاهد کشف محموله‌های مواد مخدر بوده است. 

داعش با وجود شکست سرزمینی، به نیرو و منابع مالی کافی برای استمرار فعالیت و انجام عملیات تروریستی دسترسی دارد، اما توانایی اشغال و تصرف شهرها را ندارد. داعش هم‌اکنون مانند وضعیت القاعده پس از شکست در سال 2009 میلادی و سال‌های پیش از 2013 که هنوز سرزمین‌هایی را در عراق اشغال نکرده بود عمل می‌کند. درواقع این گروه می‌خواهد ثابت کند با وجود از دست دادن قلمروهای خود همچنان قدرتمند است. 

یکی از تاکتیک‌هایی که داعش در این سناریو بر آن متمرکز شده به‌کارگیری عملیات تروریستی متعدد و ناامن‌سازی برخی از مناطق عراق است. در حال حاضر گرچه داعش در مقایسه با سال‌های 2014 و 2015 دارای نیروهای کمتری است، اما همانند سال‌های قبل از تأسیس خلافت در موصل تمرکز خود را به‌جای تصرف دوباره سرزمین بر افزایش حملات و اقدامات تروریستی به‌ویژه علیه نیروهای امنیتی قرار داده و در برخی استان‌ها و مناطق به ویژه مربع کرکوک، صلاح الدین، الانبار و دیالی که به‌زعم خود امکان عضوگیری دارد اقدام به ایجاد هسته‌های پراکنده و کوچک کرده است. 
در این میان عامل کلیدی که می‌تواند به قدرت‌گیری گروه تروریستی داعش منجر شود، شکل‌گیری بی‌ثباتی و خلأ امنیتی در عراق است. یکی از مؤلفه‌های تأثیرگذار در ظهور و گسترش داعش در سال 2013 شکل‌گیری بی‌ثباتی و خلأ امنیتی در عراق بود. چالش‌ها و اختلافات سیاسی و قومی-مذهبی بین گروه‌های سیاسی عراق و فقدان انسجام و وفاق سیاسی در این كشور، از مهم‌ترین عواملی است كه موجب گسترش تنش‌های درونی و همچنین افزایش منازعات قومی-فرقه‌ای شده است. 

این تنش‌ها و اختلافات، بسترهای مناسبی را برای بهره‌برداری داعش و گسترش نفوذ و تسلط آن، به‌ویژه در مناطق سنی‌نشین عراق ایجاد كرد. اعتراضات بخشی از مردم مناطق سنی‌نشین عراق در مقابل دولت و طرح مطالبات و تنش‌های ناشی از آن که تا اواخر سال 2013 تداوم داشت، بسترهایی را برای حضور داعش در این مناطق ایجاد کرد. 

اعتراضات و انتقادات سنی‌ها درحالی بود كه بین گروه‌های سنی عراق و دولت اختلافات و تنش‌های مختلفی در جریان بود و نداشتن تفاهم برای دستیابی به راه‌حل‌هایی جامع برای رفع اختلافات و نیز پایان دادن به اعتراضات و انتقادات سنی‌ها موجب افزایش سوءاستفاده داعش و نفوذ آن بیشتر آن در مناطق سنی عراق شد.

به همین دلیل می‌توان گفت، آشوب جدید موجب قدرت‌گیری مجدد داعش می‌شود. به عنوان نمونه اوضاع سیاسی عراق در سال 2019 و 2020 میلادی موجب ایجاد فرصت و انگیزه برای تجدید قوای داعش شد. شکل‌گیری اعتراضات در عراق از اکتبر 2019 و سپس تبدیل آن به آشوب موجب شد اولویت و اهتمام دولت عراق از موضوع داعش و ادامه عملیات اراده پیروزی با هدف پاکسازی هسته‌های خفته داعش به سمت آشوب و اعتراضات داخلی کشیده ‌شود. 

علاوه بر آن، از زمانی که عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر سابق عراق از سمت خود استعفا کرد، عراق در اوضاع حساس چند ماهه، دولت و نخست‌وزیر داشت. این خلاء در رأس دولت باعث شد تا نهادهای مربوطه نتوانند به خوبی با هسته‌های خفته داعش مقابله کنند و به جای عمل به وظیفه خود بیشتر درگیر رقابت‌های سیاسی شدند. 

از سوی دیگر خلاء دولت، سازمان مبارزه با تروریسم و ارتش عراق و نهادهای اطلاعاتی و امنیتی نیز مشکلاتی داشتند به‌خصوص که سازمان مبارزه با تروریسم با برکناری عبدالوهاب الساعدی دچار سردرگمی شد. همه این عوامل در کنار هم باعث شد تا نهادهای مربوط به مقابله با تروریست‌ها از تحرکات و شکل‌گیری مجدد داعش در عراق غافل و درگیر بازی‌های سیاسی شوند. در همین راستا این سناریو می‌تواند در عراق تکرار شود و استمرار آشوب فعلی در عراق یا گسترش آن می‌تواند به قدرت‌گیری داعش منجر شود.

بهره سخن

یکی از عوامل مهم ظهور و افزایش فعالیت داعش در عراق و گسترش قلمرو آن در سال‌های 2013 و 2014، خلأ امنیتی ناشی از اغتشاشات و آشوب در مناطق سنی نشین بود. عبدالله بن محمد از نظریه‌پردازان جریان سلفی جهادی در کتاب «یادداشت راهبردی» آورده است: در وضعیت بی‌ثباتی و خلأ امنیتی گروه‌های افراط‌گرای جهادی با فراهم کردن امنیت می‌توانند سایر مردم را به خود جذب كنند و به احیای خلافت و تأسیس دولت اسلامی مبادرت نمایند.

بنابراین استمرار آشوب و بی‌ثباتی و ناامنی در عراق که در راستای اهداف سیاسی و منافع شخصی یک جریان سیاسی است می‌تواند به موفقیت و قدرت‌یابی مجدد داعش منجر شود. آشوب سراسری در عراق ضمن اینکه تمرکز نیروهای امنیتی و ارتش عراق را از مبارزه با عناصر باقی‌مانده داعش منحرف می‌کند، موجب تقویت اراده و انگیزه تروریست‌ها می‌شود. به عنوان نمونه در روزهای اخیر یک مرکز نظامی ارتش در شمال شرق بعقوبه در استان دیالی هدف حمله تک تیراندازهای داعش قرار گرفت که در نتیجه آن چهار نظامی عراقی جان باختند و چهار نفر دیگر به شدت مجروح شدند.